Cisza. Znaczenia i konteksty

Cisza. Znaczenia i konteksty

W 1969 roku Rada Muzyczna UNESCO jednomyślnie przyjęła ustawę, która każdemu człowiekowi daję prawo do ciszy w miejscach prywatnych i publicznych, a naruszanie tego prawa uznano za pogwałcenie wolności osobistej. Działania Rady Muzycznej były reakcją na hipertrofię dźwięków, szczególnie mocno doświadczaną w miastach. Zmniejszające się obszary ciszy i spokoju (tzw. galenosfery) od nadmiaru szkodliwych dźwięków (hałasu) stały się poważnym problemem medycznym, społecznym i politycznym.

Fenomen ciszy można jednak rozważań w szerszych kontekstach, które wykraczają poza zabiegi edukacyjne, medyczne, urbanistyczne czy związane z działaniami społecznymi (obywatelskimi). Cisza posiada bogate znaczenia: teologiczne, filozoficzne, rytualne, etnograficzne i in. Coraz częściej cisza staje się tematem i materią dla działań artystycznych podejmowanych przez kompozytorów, rzeźbiarzy, performerów i innych twórców.

Pole semantyczne ciszy wykracza dalece poza definicję akustyczną. O polisemantyczności fenomenu ciszy, o jej antropologicznym wymiarze świadczą choćby ustabilizowane w polszczyźnie związki wyrazowe: „cisza jak makiem zasiał”, „cisza absolutna”, „śmiertelna cisza”, „złowieszcze milczenie”, „milczeć jak grób”, „głuche kąty”, „cisza przed burzą” itd.

Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ oraz Dom Utopii zapraszają w 2023 roku na seminarium, w trakcie którego chcemy wsłuchać się w ciszę rozumianą nie tylko jako zjawisko akustyczne czy muzyczne, ale jako poznawczą metaforę i opalizujący w znaczenia symbol. Do rozmowy o ciszy zaprosiliśmy przedstawicieli różnych perspektyw (artystów, kulturoznawców, antropologów, filozofów, akustyków) przyjmując, że takie panoramiczne słuchanie umożliwi pogłębioną refleksję o znaczeniach i roli ciszy.

Od stycznia do czerwca 2023 zapraszamy na comiesięczne otwarte spotkania połączone z dyskusjami:

14 marca, godz. 18:00

„Cisza jako warunek terapii i źródło nerwowości. Psychomedyczne rozumienie ciszy przełomu XIX i XX wieku” 

prowadzenie: Marta Michalska

Prowadząca ukaże kontrastowe rozumienia ciszy, jako z jednej strony niezbędnego warunku dobrostanu psychicznego a z drugiej – jako niepokojącego zjawiska, które ten dobrostan zaburza. Przedstawi wczesny dyskurs higienistyczny o dźwiękach i ciszy, zaprezentuje obiegowe, prasowe sposoby myślenia o ciszy i nerwowości oraz zasygnalizuje wątki XIX-wiecznej neurastenii z perspektywy studiów nad dźwiękiem. Zastanowimy się nad codziennymi strategiami radzenia sobie z ciszą i dźwiękiem jako źródłami zaburzeń psychicznych w mieście przełomu XIX i XX wieku.

Marta Michalska jest badaczką dźwięków w przeszłości. Napisała doktorat pt. „Dźwięku, ludzie i nasłuchiwanie Warszawy na przełomie XIX i XX wieku. Wybrane elementy fonosfery miasta”, w którym analizuje, w jaki sposób dźwięki wykorzystywane były, aby kształtować, definiować, podważać i zmieniać ramy codziennego życia w mieście. Interesuje się także praktyką badania przez sztukę, pracuje jako redaktorka i nauczycielka.

18 kwietnia, godz. 18:00

„Cisza obrazów: między milczeniem i słowem”

prowadzenie: Dariusz Czaja

Obrazy są nieme. Obrazy nie mówią. Wygląda na to, że obraz jest ontycznie i semantycznie czymś zupełnie innym niż tekst. W związku z tym, jeśli chcemy cokolwiek istotnego na jego temat powiedzieć, to przynajmniej powinniśmy uwzględnić ten elementarny fakt o poważnych konsekwencjach epistemologicznych. Jeśli obrazy są  do widzenia, a do czytania są teksty, to ta elementarna i nieredukowalna różnica powinna wyznaczać odmienność środków, przy pomocy których chcemy o nich rozprawiać. Powinna – ale czy rzeczywiście wyznacza?

Dariusz Czaja – antropolog kultury, redaktor kwartalnika „Konteksty”, eseista, recenzent muzyczny. Prof. dr hab., wykładowca w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ. Opublikował książki: Sygnatura i fragment. Narracje antropologiczne (2004); Anatomia duszy. Figury wyobraźni i gry językowe (2006); Lekcje ciemności (2009) – nagroda Fundacji TVP Kultura („Gwarancja Kultury”); Gdzieś dalej, gdzie indziej (2010) – nagroda „Warszawska Premiera Literacka” 2011, nominacja do nagrody „Nike”; Antropołogija jak duchowna wprawa (Lwów 2012); Znaki szczególne. Antropologia jako ćwiczenie duchowe (2013); Inne przestrzenie, inne miejsca. Mapy i terytoria (2013) – redaktor tomu; Kwintesencje. Pasaże barokowe (2014); Scenariusze końca. Zmierzch, kres, apokalipsa (2015) – redaktor tomu; Negde dalje, negde drugde (Belgrad 2016); Ruiny czasu. Rozmowy o twórczości (2016) – z Wiesławem Juszczakiem. W Wydawnictwie Pasaże ukazała się jego książka Gramatyka bieli. Antropologia doświadczeń granicznych  (2018).

Kolejne spotkania zaanonsujemy wkrótce.